TÜRK İSLAM DEVLETLERİNDE DEVLET TEŞKİLATI

TÜRK-İSLAM KÜLTÜRÜNÜN ORTAYA ÇIKIŞI

Talaş Savaşı’ndan sonra İslamiyet, Türkler arasında hızla yayılmaya başladı. X. yüzyıldan itibaren Türklerin İslam medeniyetinin etkisi altındaki bölgelere yerleşmesiyle Türk ve İslam kültürleri etkileşim sürecine girdi. Uzun bir süreçte gerçekleşen bu etkileşim neticesinde her iki kültürün değerlerini de bünyesinde barındıran “Türk-İslam kültürü” ortaya çıktı.

 TÜRK-CİHAN HÂKİMİYETİ

                İlk Türk devletlerindeki; Türk Cihan hâkimiyeti ülküsü ise “Cihat” anlayışıyla birleşerek “İslamiyet’in dünyaya hâkim olması” şekline dönüşmüştür. 

DEVLET HALK İÇİNDİR

• İlk Türk devletlerinde görülen ”ülkenin töreye uygun ve adaletli yönetilmesi”, “Devlet halk içindir” anlayışı Türk İslam devletlerinde de devam etmiştir. 

SİYASİ LİDERLİĞİN SELÇUKLULARA GEÇMESİ

• Emeviler ve Abbasiler döneminde halifeler, hem siyasi hem de dini işleri idare ederdi. Büyük Selçuklulara kadar İslâm Dini’ni kabul eden devletlerin hükümdarları halifenin yüksek otoritesini tanımaktaydılar.
• Bu kural 1058 tarihinde Abbasi Halifesi temsil ettiği siyasi otoriteyi bir törenle Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey’e devretti. Böylece İslâm tarihinde ilk defa resmen dini ve siyasi otorite birbirinden ayrıldı.

TÜRK-İSLAM DEVLETLERİNDE HATUN

Türk İslam Devletlerinde hükümdar eşi olan hatunlar devlet memurlarını tayin eder veya görevden alabilirdi. Bazı hatunların iktaları, kendilerine ait divanları, sarayları hatta başkentleri bile vardı.

TÜRK- İSLAM DEVLETLERİNDE MERKEZ TEŞKİLATI

    Merkezi yönetim;

• Hükümdar
• Saray
• hükümet’ten oluşmuştur.

HÜKÜMDAR

KUT ANLAYIŞI

• İlk Türk devletlerindeki “kut” inancı İslamiyet kabul edildikten sonra İslami bir anlam kazanarak “Allah’ın takdiri veya nasibi” olarak yorumlanmıştır.
• Kut’un belli bir hanedana verildiği düşüncesi aynen devam etmiştir.
• Örneğin Timur, Oğuz Han soyundan gelmediği için han ya da sultan unvanı almayarak sadece “emir” unvanı almıştır.

TAHT HANEDANIN ORTAK MALIDIR

• Ülke hanedanın ortak malı sayıldığı için erkek üyelerin mücadeleleri bu dönemde de devam etmiştir.
• Türkiye Selçuklularında en büyük şehzadenin başa geçeceği kabul edilse de buna uyulmadığı da olmuştur.
• Devlet adamları tahta kimin geçeceği konusunda etkili olmuştur.

TÜRK-İSLÂM DEVLETLERİNDE HÜKÜMDARLARIN NİTELİKLERİ NELERDİR?

• Cesur, kahraman, akıllı, bilgili,
• Halkını refah içinde yaşatan,
• Hukuk yoluyla halkı adil idare edip birlik ve diriliği sağlayan,
• Devleti emniyete alıp fetihler yapan,
• İnsan onurunu koruyan,
• Halkına eşit davranan

HÜKÜMDARIN YETKİLERİ

Hükümdarın geniş yetkileri vardı.

• Saray, hükümet, ordu ve adalet olmak üzere dört müessesenin de başı olarak yasama, yürütme, yargıyetkileri hükümdarın şahsında toplanmıştı.
• Sultanın belirli kurallar dâhilinde bildirdiği emirler, kanun hükmünde olup herkes itaat etmek zorundaydı.

HÜKÜMDARIN GÖREVLERİ

• Ordulara kumanda etmek
• Vezirleri ve yüksek memurları tayin etmek
• Divan-ı Mezalim’e başkanlık yapmak (En yüksek mahkeme)
• Halkın refah seviyesini yükseltmek

HÜKÜMDARLIK SEMBOLLERİ

• Hutbe okutmak
• Hilat giymek
• Para bastırmak
• Sancak
• Saltanat Çadırı (otağ)
• Nevbet (davul)
• Tuğra
• Taht
• Sultan

• “Sultan” Unvanını tarihte ilk defa Gazneli Mahmut kullanmıştır.

• Selçuklular ilk dönemlerde melik ve emir unvanlarını kullanmaktayken, Melikşah’tan itibaren Sultan-ı Azam (büyük sultan) unvanını almaya başlamışlardır.

✪Hilat, tıraz giymek ve hutbe okutmak İslamiyet’in kabulüyle hükümdarlık alameti olmuştur.

Menşur: Padişah tarafından verilen vezirlik vb. bir unvanı gösteren ferman
türü.
Hil’at: Halifeler ve hükümdarlar tarafından taltif etmek ve şereflendirmek amacıyla devlet adamlarına ve diğer bazı kişilere giydirilen değerli elbise.
Tıraz: Halife, hükümdar ve devlet adamlarının unvanlarını, lakaplarını  taşıyan sırma işleme ve yazılarla süslenmiş elbise, bunların dokunduğu atölye.

SARAY

SARAY VE BÖLÜMLERİ

Saray; hükümdar ve ailesinin oturduğu, devletin idare edildiği ve devlet adamlarının yetiştirildiği yerdir.

 Saray; başlıca şu kısımlardan oluşurdu;

Harem; hükümdar ve ailesinin oturduğu yere harem denirdi.

Selamlık; devletin idare edildiği merkeze selamlık denirdi.

Enderun; devlet memurlarının yetiştirildiği yere Enderun denir.

 KAPU/BARGAH/BABIALİ/DEVLET KAPISI

Karahanlılarda saraya; kapu,

Selçuklularda dergah veya bargah,

Osmanlılar’da ise Babıali denmiştir.

SARAY GÖREVLİLERİ

• Türk- İslâm Devletlerinde sarayda hükümdarın resmi ve özel işlerinden sorumlu, doğrudan hükümdara bağlı birçok görevli bulunurdu. Güvenilir kişiler arasından seçilen bu kişiler çoğunlukla yüksek rütbeli subaylardan oluşmaktaydı.

HACİP

Karahanlılar ve Selçuklularda hükümdar ve vezirden sonra protokol bakımından devlet yönetiminde üçüncü sırada yer alırdı.  Karahanlılar “uluğ hacip” Selçuklular ise “büyük hacip” unvanını alan bu kişiler sarayın her türlü işlerinden sorumluydular. “Gulam Sistemi”ne göre sarayda yetişen yüksek rütbeli subaylar arasından belirlenen bu kişilerin görevleri;

• Hükümdar ile halk, hükümdar ile hükümet arasındaki ilişkileri düzenlemek
• Haksızlığa uğrayanları Divan-ı Mezalim’e çıkarmak
• Elçileri kabul ederek ilgilenmek
• Törenlerde ve toplu kabullerde protokolü düzenlemek

DİĞER SARAY GÖREVLİLERİ

 Vezir-i azam:       Sultanın yardımcısı

hares emiri:        Devlete ve hükümdara karşı suç işleyenleri yakalayıp cezalandırır.

vekil-i hâss:        Saraya ait bütün işlerle ilgilenir.

silahdâr:              hükümdarın silahları ile ilgilenir.

abdâr:                  hükümdarın temizliği ile ilgilenir.

çaşnigir:               hükümdarın yiyecekleri ile ilgilenir.

şarabdâr (idişçibaşı):Ziyafetlerde içecekler ile ilgilenir.

DİĞER SARAY GÖREVLİLERİ

câmedâr:            Hükümdar ve ailesinin elbiseleriyle ilgilenir.

candar:                Sarayı korumakla yükümlüdür.

alemdâr:             Savaşlarda bayrak ve sancağı taşır.

emir-i ahur(ilbaşı): Atların bakım ve terbiyesi ile ilgilenir.

hânsâlar(aşçı başı): Saray mutfağı ve hükümdarın sofrası ile ilgilenir.

emir-i şikâr:       Hükümdarın av işlerini tertip ve tanzim eder.

HÜKÜMET

 VEZİR

Türk-İslam devletlerinde devlet yönetiminde hükümdardan sonra en etkili kişi olan vezir bütün memleket işlerinden sorumluydu. Vezir hükümdar adına devleti yönetmekteydi. Vezirlerin tayini bizzat hükümdar tarafından yapılırdı. Bu nedenle vezirler icraat ve faaliyetlerinde doğrudan doğruya hükümdara karşı sorumluydu. Vezirlerin kendilerine ait divanları bulunur ve buna Divân’ül Vezâret (vezirlik divanı) adı verilirdir.

Vezirler bilgi ve kültür bakımından iyi yetişmiş kimseler arasından seçilirdi.

Karahanlılarda vezire; “yuğruş”,

Gaznelilerde hâce-i buzurg,

Selçuklularda Vezir-i Azam, Osmanlılarda Sadrazam denmiştir.

                VEZİRLERİN GÖREV VE YETKİLERİ:

• Divandan hükümdar gibi fetva çıkarabilir
• Devlet görevlilerini tayin edebilir
• Azledebilir (uzaklaştırma, görevden alma)
• Savaş zamanında hükümdarla birlikte savaşlara katılırlardı.

DİVAN

• Devlet meselelerinin görüşülerek karara bağlandığı yere divan denirdi. Hükümet meseleleri büyük divanda görüşülürdü.
• Karahanlılarda buna; Divan-ı Ali,
• Gaznelilerde Divan-ı Vezaret,
• Selçuklularda “Divan-ı Saltanat,
• Türkiye Selçuklularında divana Divan-ı Ala,
• Osmanlılarda Bab-ı Ali denmiştir.

DİVANIN GÖREVLERİ

• Divana gelen davaları karara bağlamak
• Dış işlerle ilgili bürokratik işleri yürütmek
• Hükümdar ve devletin maliyesini düzenlemek

KARAHANLILAR’DA DİVANIN BAŞLICA BÖLÜMLERİ

 Divan-ı Ali:       Bugünkü anlamda hükümet  (bakanlar kurulu)’ tir. Vezirin başkanlığında toplanmıştır.

Divan-ı Tuğra: İç ve dış yazışmaları yönetir

 Divan-ı İstifa: Mali işlerle ilgilenir. Devletin gelir ve giderleri bu divanda tutulurdu. Başında bulunan devlet adamına agıcı denilirdi.

 Divan-ı Işraf:  Mali ve idari işleri kontrol ve teftiş eden divandır Başında baş müşrif bulunur.

Divan-ı Arız: Askeri işlerle ilgilenir, başında emir-i arz bulunurdu.

GAZNELİLERDE DİVAN’IN BÖLÜMLERİ:

Divan-ı Vezaret: Mali ve genel yönetim işleriyle ilgilenir, bakanı vezirdir.

 Divan-ı Risalet: Hükümdarın iç ve dış resmi yazışmalarını yapar. Başında sahib-i divan-ı risalet bulunur

 Divan-ı İşraf: Devletin iç haberleşme ve gizli haber alma işleri ile ilginirdi. Başında müşrif bulunurdu

 Divan-ı vekâlet: Hükümdar ve ailesine ait mali işlerle ilgilenir. Başında  Vekli-i has bulunur.

 Divan-ı Arız: Askeri işlerle ilgilenir, başında emir-i arz bulunurdu.

SELÇUKLULARDA DİVANIN BAŞLICA BÖLÜMLERİ

 Divan-ı Ali:       Bugünkü anlamda hükümet  (bakanlar kurulu)’ tir. Vezirin başkanlığında toplanmıştır.

Divan-ı Tuğra: İç ve dış yazışmaları yönetir

 Divan-ı İstifa: Mali işlerle ilgilenir. Devletin gelir ve giderleri bu divanda tutulurdu. Başında bulunan devlet adamına agıcı denilirdi.

 Divan-ı Işraf:  Mali ve idari işleri kontrol ve teftiş eden divandır Başında baş müşrif bulunur.

Divan-ı Arız: Askeri işlerle ilgilenir, başında emir-i arz bulunurdu.

            ANADOLU SELÇUKLULARINDA DİVANIN BAŞLICA BÖLÜMLERİ

Vezaret divanı:  Devletin genel işlerinden sorumlu divandır. Başkanı Vezir-i Azam’dır.

Pervane Divanı: Dirilik topraklarının dağıtıldığı divandır.

İşraf Divanı:        Devlet kurumlarını denetleyen divandır.

Tuğra Divanı:      iç ve dış yazışmalardan sorumlu divandır.

Arz Divanı:          Savunma işlerinden sorumlu divandır.

İstifa Divanı:       Maliye işlerinden sorumlu divandır.

Yasal Uyarı: Yayınlanan yazıların/içeriklerin tüm hakları “tarihyolu.com” aittir. Kaynak gösterilse dahi yazının/içeriğin tamamı özel izin alınmadan kullanılamaz. Ancak alıntılanan yazının bir bölümü, alıntılanan yazıya/içeriğe aktif link verilerek kullanılabilir.