Osmanlıda Gerileme Dönemi (18. Yüzyıl)

18. Yüzyıl Osmanlı Siyasi Tarihi

18. Yüzyıl Diplomasi ve Değişim

Edirne Vakası (Cebeci İsyanı 1703)

Karlofça ve İstanbul Antlaşmalarından sonra II. Mustafa devlet işlerinden elini çekerek vaktinin çoğunu Edirne’de geçirmeye başlamıştır. Devlet işleri dönemin Şeyhülislam’ı Feyzullah Efendiye kalmıştır. Yönetimde aksaklıkları olması ve başkentin Edirne’ye taşınacağının söylentisi isyana neden olmuştur. İsyanda Şeyhülislam öldürülmüş, II. Mustafa tahtan indirilmiş ve yerine III. Ahmet getirilmiştir.

1711 Prut Savaşı (Osmanlı – Rus )

Sebepleri:

• 1700 İstanbul Antlaşması ile kaybedilen Azak Kalesi ve çevresinin geri alınmak istenmesi
• 1709 Poltova Savaşı’nda Ruslara yenilen İsveç Kralı Demirbaş Şarl’ın Osmanlıya sığınması
• Demirbaş Şarl’ı takip eden Rus ordusunun Osmanlı topraklarına girmesi

Savaşın Gelişimi: Poltava Savaşı’nda Ruslara yenilen İsveç kralı XII. Şarl kaçarak Osmanlı topraklarına sığındı. Takip eden Rus kuvvetlerinin Osmanlı topraklarına saldırması üzerine İstanbul antlaşması ile kaybettiği toprakları geri almak isteyen Osmanlı Devleti Rusya’ya savaş ilan etti.

Baltacı Mehmet Paşa komutasındaki Osmanlı ordusu Rus ordusunu Prut bataklığında sıkıştırıp çember içine alınmıştır. Ancak imha edilmeyip antlaşma yapılmıştır. Sadrazam yeniçerilere güvenmediği için anlaşmayı imzaladı.

Sonuç:

Prut Antlaşması 1711

• Azak Kalesi ve çevresi Osmanlılara verilecek.
• İstanbul’da bulunan Rus elçisi geri çekilecek.
• Ruslar Lehistan’ın iç işlerine karışmayacak.
• İsveç Kralı Demirbaş Şarl serbestçe ülkesine dönecek.
• Ruslar Kırım Hanlığına vergi ödeyecek.
• Çar Petro ve Ordusu serbest bırakılacak. 

Yorum:

1. Kaybedilen yerleri geri alma ümidi ortaya çıkacak ancak Rus ordusunun imha edilememesi de önemli bir fırsatın kaçırıldığını gösterir.
2. Karadeniz yeniden Ruslara kapatılmış ve Türk Gölü haline gelmiştir.

1715 – 1718 Osmanlı – Venedik – Avusturya Savaşları

 Sebepleri:

• Karlofça Antlaşması ile Venedik’e bırakılan Mora ve Dalmaçya kıyılarının geri alınmak istenmesi
• Venedik yönetiminden memnun olmayan Mora Rumlarının Osmanlıdan yardım istemesi
• Venedikli korsanların Egede Osmanlı gemilerine saldırması

Gelişme: Osmanlı Venedik’e savaş açınca Karlofça Antlaşması’nın garantör devleti olan Avusturya Osmanlıya savaş ilan etmiştir. Avusturya Cephesinde başarısız olan ve iki devletle birden savaşmak zorunda kalan Osmanlı Devleti barış istemek zorunda kalmış ve 1718’de Pasarofça Antlaşması imzalanmıştır.

Pasarofça Antlaşmasının Maddeleri:

• Belgrat, Temeşvar, Banat, Küçük Eflak ve Kuzey Sırbistan Avusturya’ya bırakıldı.
• Mora ve Girit adası Osmanlılarda kalacak.
• Hersek ve Dalmaçya kıyılarındaki bazı kaleler Venediklilere bırakılacak.

Yorum:

1. Belgrat’ın Avusturya’ya geçmesi Osmanlının Orta Avrupa üstünlüğünü sona erdirmiştir. Osmanlı Avrupa’nın üstünlüğünü kabul etmiştir. Lale Devri ile birlikte Avrupa örnek alınarak ıslahatlar yapılmıştır.
2. Kaybedilen toprakların geri alınamayacağı anlaşılmış ve mevcut olan toprakları koruma politikası uygulanmıştır.

Osmanlı-İran İlişkileri

Rus Çarı I.Petro, özellikle Prut Savaşı’nda Osmanlı Devleti’ne yenilerek Karadeniz’e ve Balkan topraklarında genişleyemeyeceğini anlayınca yönünü İran’a çevirdi. İran’ın karışıklık içinde olduğunu öğrenen Rus Çarı I. Petro bu karışıklıktan yararlanarak İran’a girdi ve İran’ın kuzeybatı eyaletlerini ele geçirdi. Osmanlı Devleti Rusya’yı bölgeden uzaklaştırmak ve yayılışını engellemek amacı ile İran Seferi’ne çıktı. İran’ın Kafkasya topraklarına girerek Rusya’nın daha güneye inmesini engelledi.

     Fransa’nın araya girmesi iki devlet arasında İstanbul Antlaşması (1724, Osmanlı-Rusya arasındaki ilk ittifak antlaşması) yapıldı. Bu antlaşmaya göre İran’ın Kafkasya toprakları iki ülke arasında paylaşıldı.

Bu paylaşımı kabul etmeyen İran ile Osmanlı Devleti arasındaki savaşlar 1779 yılına kadar devam etti.

1732’de Ahmet Paşa Antlaşması ile Tebriz, Kirman Hemedan İran’da, Tiflis ve Dağıstan Osmanlı Devleti’nde kalmıştır.

Bu dönemde İran’da taht değişikliği olmuş ve Avşar Türklerinden Nadir Şah tahta geçmiş ve yapılan antlaşmayı tanımayarak Osmanlı Devleti’ne savaş açmıştır. Sonuçta 1746 yılında Kerden Antlaşması (II. Kasr-ı Şirin) imzalanmıştır. Bu antlaşmalarda Kasr-ı Şirin Antlaşması esas alınmıştır.

• Zağros Dağları sınır kabul edilmiş ve antlaşma günümüze kadar devam etmiştir.

1736-1739 Osmanlı-Rus ve Avusturya Savaşı

     Rusya’nın Lehistan işlerine karışması, Kırım’a saldırıp yağma etmesi ve İran savaşlarına katılmak isteyen Kırım kuvvetlerine Kabartay’dan geçiş için izin vermemesi üzerine Osmanlı Rusya’ ya savaş ilan etti.

Rusya ile Osmanlı topraklarını parçalama konusunda ittifak kuran Avusturya’da savaşa katıldı. Yapılan savaşlarda Osmanlı Devleti galip geldi ve Belgrad Antlaşması yapıldı. Buna göre:

• Avusturya Pasarofça Antlaşması ile aldığı yerleri geri verdi.
• Azak kalesi yıkılmak şartıyla Rusya’ ya bırakılmıştır.
• Rusya Karadeniz’de savaş ve ticaret gemisi bulunduramayacaktı. 

Uyarı:

1. Belgrad Antlaşması Osmanlı Devleti’nin 18. Yüzyılda kazançlı olarak yaptığı son antlaşmadır.
2. Belgrad Antlaşmada arabuluculuk yapan Fransa’ya verilen kapitülasyonlar sürekli hale getirildi. (1740)

    1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşı

     Rus Çariçesi II. Katerina Kırım’ı ele geçirmek, Balkanlarda kendine ait devletçikler kurma, Kafkasya ve Lehistan’ı ele geçirmek istiyordu. Rusya, Lehistan’ın iç işlerine karışarak kendi adayını zorla kral seçtirmiştir. Buna karşı çıkan Leh milliyetçileri Osmanlı Devleti’ne sığınarak yardım istemişlerdir. Onları takip eden Rusların Osmanlı topraklarına girmeleri bazı Lehlileri ve Türkleri öldürmeleri üzerine Osmanlı Devleti Rusya’ya savaş ilan etti.

     Yapılan savaşlarda Osmanlı Devleti başarılı olamadı. Ruslar kısa sürede Eflak ve Boğdan’ı ele geçirdi. Kırım’ı işgal etti. Rus donanması Baltık denizinden Akdeniz’e geçerek Mora’ da Rumların ayaklanmasına yol açmıştır. 1770 yılında Çeşme’de Osmanlı donanmasını yaktı. Başarılı olamayan Osmanlı Devleti Küçük Kaynarca Antlaşmasını imzalamıştır.

      Küçük Kaynarca Antlaşmasının Maddeleri

• Kırım Hanlığı bağımsız olacak, din işlerinde halife olan Osmanlı padişahına bağlı kalacak;

Uyarı:

1. İlk defa halkı Türk ve Müslüman olan bir bölge elden çıkmıştır.
2. İlk defa halifeliğinin siyasi gücünden faydalanılmıştır.

• Azak kalesi ve Kabartay Bölgesi Rusya’ya verilecek,
• Eflak, Boğdan, Ege adaları ve Gürcistan Osmanlılarda kalacak,
• Rusya, İstanbul’da sürekli bir elçi bulunduracak, bu elçi büyük devletlerin elçilerine tanınan ayrıcalıklardan yararlanacak,
• Kapitülasyonlardan Rusya’da yararlanacak, (Rusya ilk kez bu hakkı kazandı.)
• Rusya istediği yerde konsolosluk açabilecek ve İstanbul’da bir Ortodoks kilisesi kurabilecek;

Uyarı: Rusya’nın istediği yerde konsolosluk açabilmesi, Balkanları Rus tehlikesine karşı açık hale getirmiştir. Ortodoksların himayesini alması Osmanlı Devleti’nin iç işlerine karışma fırsatı vermiştir.

• Ruslar Karadeniz’de savaş ve ticaret gemisi bulundurabilecek. Karadeniz ve Akdeniz’de serbestçe ticaret yapabilecekti.

Uyarı: Karadeniz’ deki Osmanlı hakimiyeti sona erdi.

• Rusya’ya savaş tazminatı ödenecekti.

Uyarı: Osmanlı Devleti tarihinde ilk kez savaş tazminatı ödemiştir.

Not: Bu antlaşma 18. Yüzyılda imzalanan en ağır şartlı antlaşmadır.

   1779 – Aynalıkavak Tenkihnamesi ( Sözleşmesi — Eskiyi esas alarak yeniden düzenleme )

Kırımda Rusların desteklediği Şahin Giray Kırım Han’ı seçilince Kırım milliyetçileri ayaklandılar. Ruslar Kırım’a gelerek ayaklanmaları şiddet kullanarak bastırmaya çalıştı. Kırım halkı Osmanlı Devletinden yardım istedi ve savaş durumu ortaya çıktı. Ancak Fransa’nın arabuluculuğu ile anlaşma yapıldı. Bu antlaşma göre:

• Rus ordusu Kırım’dan çekilecek.
• Osmanlı Şahin Giray’ın Hanlığını onaylayacak.

Not: Rusya 1783 yılında Kırım’ı işgal ederek topraklarına kattı.

1787 – 1792 Osmanlı – Rus – Avusturya Savaşları

Sebepleri:

• Rusların Kırım’ı işgal etmesi, göç eden halkı katletmeleri
• Avusturya ve Rusya’nın Osmanlı topraklarını paylaşma projesi hazırlaması ( Grek ve Dakya Projesi ) ve plandan haberi olan İngiltere ve Prusya’nın Osmanlıyı kışkırtmaları 

Not:

GREK PROJESİ’NE GÖRE:

Türkler Avrupa’dan atılacak, İstanbul merkez olmak üzere bir Rus prensin yönetiminde devlet kurulacak. ( Çariçe II. Katerina torununa Konstantin adını vermiştir. )

DAKYA PROJESİ’NE GÖRE: 

Eflâk ve Boğdan ve Besarabya’da yani Dinyester ve Tuna nehirleri arasında Rusya ve Avusturya’ya bağlı bir devlet kurulma projesidir.

Savaş: Osmanlı Devleti Ruslara savaş açtı. Savaşa Avusturya’da girince Yaş, Özi kaleleri kaybedildi. Fransız İhtilalinin çıkması ile Avusturya barış istedi. Rusya savaşta yalnız kalınca bir yıl sonra onlarda barış istediler.

1791 Ziştovi Antlaşmasına göre:

• Avusturya işgal ettiği yerleri boşaltacak
• Savaş devam ettiği sürece Avusturya Rusya’ya yardım etmeyecek 

1792 Yaş Antlaşmasına göre:

• Osmanlı Kırım’ın Ruslara ait olduğunu kabul edecek
• Ruslar işgal ettiği yerleri boşaltacak
• Dinyester ırmağı sınır olacak 

Yorum: Fransız İhtilali’nin yaşanması Osmanlı Devletinin daha fazla toprak kaybetmesini engellemiştir.

Bu anlaşma ile Gerileme Dönemi sona erer Dağılma Dönemi başlar.

Yasal Uyarı: Yayınlanan yazıların/içeriklerin tüm hakları “tarihyolu.com” aittir. Kaynak gösterilse dahi yazının/içeriğin tamamı özel izin alınmadan kullanılamaz. Ancak alıntılanan yazının bir bölümü, alıntılanan yazıya/içeriğe aktif link verilerek kullanılabilir.