Doğu Cephesi

Bu cephede Ermenilerle mücadele edilmiştir. Mondros Ateşkes Antlaşmasına göre Osmanlı ordusunun dağılması gerekiyordu. Ancak 15. Kolordu Komutanı Kazım Karabekir Paşa ordusunu dağıtmamış ve Doğu’da Ermenilere karşı bu ordu mücadele etmiştir.

Ermeni Meselesi

• Ermeniler, tarih boyunca başka devletlerin yönetimi altında kalmışlar ve bağlı oldukları devletlerin hizmetinde bulunmuşlardır. Ansiklopedik kaynaklarda, Erivan, Gökçegöl, Nahcıvan, Rumiye gölü kuzeyi ve Mako bölgesine, yukarı memleket anlamına gelen Armenia, bu yörelerde yaşayan halka ise Ermeni denilmiştir.
• Tarihsel olarak bakıldığında, Ermenilerin sırasıyla, Pers, Makedon, Selefkit, Roma, Sasani, Bizans, Arap ve Türklerin hâkimiyeti altında yaşadıkları görülür.
• Ermenileri Bizans’ın zulüm idaresinden kurtaran ve onlara insanca yaşama hakkını bahşeden, Selçuklu Türkleri olmuştur.
• Fatih döneminde ise, Ermenilere din ve vicdan hürriyeti verilmiş, Ermeni cemaati için dini ve sosyal faaliyetlerini yönetmek üzere Ermeni Patrikliği kurulmuştur.
• Ermeniler XIX. yüzyıl ortalarına kadar Osmanlı hâkimiyetinde barış içinde yaşamışlar, devlete olan bağlılıklarından dolayı kendilerine “millet—i sadıka” denilmiştir.
• Fransız İhtilalinin etkisi ve Avrupalı devletlerin kışkırtmaları sonucu XIX. yüzyıl’ın sonlarına doğru Ermeniler bağımsız olmak için çalışmalara başlamışlardır.
• Ermeni meselesi ilk kez 93 Harbinden sonra toplanan Berlin Konferansında(1878) gündeme gelmiştir. Berlin Antlaşması ile Osmanlı Devleti’nden Doğu Anadolu’da yaşayan Ermeniler lehine ıslahatlar yapması istenmiştir.
• Türklerin hoşgörüsüne rağmen, yabancı devletlerle ittifak etmek suretiyle Türklerle mücadeleye başlayan Ermeniler, Batının desteğini alabilmek için kendilerini “ezilen bir toplum” olarak göstermeye ve “Anadolu üzerindeki egemenlik haklarını Türklerin gasp ettiğini dile getirmeye başlamışlardır. Bu faaliyetlerini basın aracılığıyla duyurarak kamuoyu yaratmaya çalışmışlardır. Bu asılsız propagandalarını iddialarının kanıtları olarak bugün de kullanmaktadırlar.
• Ermeniler, 1877 – 1878 Osmanlı – Rus Savaşı sonunda, Rusya’dan “işgal ettiği Doğu Anadolu topraklarından çekilmemesini, bölgeye özerklik verilmesini veya Ermeniler lehine Islahat yapılmasını” talep etmişlerdir. Bu isteklerle birlikte Ermeni sorunu ortaya çıkmaya ve Uluslar arası bir şekil almaya başlamıştır.
• Ermeni isyan ve katliamları Ermenilerce sırasıyla, Anadolu’da: Armenakan ve vatan koruyucuları, Cenevre’de: Hınçak, Tiflis’te: Taşnak komiteleri kurdurulmuştur. Bu komitelere hedef olarak Doğu Anadolu toprakları, amaç olarak ise Osmanlı Ermenileri’nin bağımsızlık kazanması gösterilmiştir. Bu amaçla kışkırtılan ermeni komiteleri, 1890 yılındaki Erzurum isyanı ilk olmak üzere, Kumkapı gösterisi, Kayseri, Yozgat, Çorum ve Merzifon olayları, Sason isyanı, Babıâli gösterisi, Zeytun ve Van isyanı, Osmanlı Bankası’nın işgali, II. Abdülhamit e suikast teşebbüsü ve 1909 Adana İsyanlarını çıkartmışlardır.

I. Dünya Savaşı’nda Ermeni Sorunu ve Tehcir Kanunu

• Ruslar I. Dünya Savaşı’nda Kafkas cephesinde Ermenileri kendi çıkarları doğrultusunda kullanarak bölgedeki Türkleri katlettirdiler.
• Ermenilerin doğuda sivil halka ve Türk ordusuna yönelik saldırıları üzerine İttihat—Terakki Hükümeti “Tehcir Kanunu”nu (1915) çıkararak katliamlara karışan Ermenileri Suriye ve Lübnan’a gönderdi.
• Rusya, 3 Mart 1918’de imzaladığı Brest Litovvsk Antlaşması ile Kars, Artvin, Ardahan ve Batum’u Osmanlı Devleti’ne bırakmıştı. Fakat daha sonra Kars ve çevresini Ermeniler, Ardahan ve Batum’u Gürcüler işgal etti.
• Mondros Ateşkes Antlaşmasında Doğu Anadolu’da bir Ermenistan devleti kurulması maddesi konuldu. (Vilayet-i Sitte, 24. Madde)
• Daha sonra Sevr Antlaşmasıyla bu durum onaylandı.
• Ermenistan bu maddeye ve Wilson ilkelerine dayanarak Doğudaki Türk halkına zulmetmeye ve o bölgedeki Türkleri göçe zorlamaya başladı. Bunları kurduğu cemiyetler aracılığıyla yapıyordu bu cemiyetler: Hınçak ve Taşnaktı.
• Ermenilerin kurduğu cemiyete karşı Doğu Anadolu’da Türkler tarafından Doğu Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti kuruldu ve işgallere karşı koymaya başladı.
• TBMM, Osmanlı Devleti’nden kalan ve başında Kazım Karabekir Paşa’nın bulunduğu orduya hareket emri verdi.

Ermenistan Savaşı 

Doğu Cephesinde Ermenilere karşı Osmanlıdan kalan düzenli ordu ile mücadele edilmiştir.

• TBMM, Ermeni meselesini çözmek için Kâzım Karabekir Paşa’yı Doğu Cephesi komutanlığına tayin etti.
• 24 Eylül 1920’de taarruza geçen Türk ordusu Ermenileri yenilgiye uğrattı.
• 30 Ekim 1920’de Kars zaferi kazanıldı. Türk kuvvetlerinin Gümrü’ye kadar ilerlemeleri sonucu Ermeni tarafı antlaşma talebinde bulundu.

GÜMRÜ ANTLAŞMASI (3 ARALIK 1920)

TBMM ile Ermenistan arasında yapıldı.

1. Aras Nehri—Çıldır Gölü hattı iki taraf arasında sınır olacak
2. Kars, Sarıkamış ve Iğdır TBMM’ye verilecek
3. Ermenistan Sevr’i tanımayacak, Misak-ı Milli’yi tanıyacak
4. Ermenistan işgal ettiği yerlerden çekilecek. Ve toprak isteklerinden vazgeçecek.

Önemi:

• TBMM’yi ve Misak-ı Milli’yi ilk tanıyan devlet Ermenistan’dır.
• Ermeni meselesi sona erdi. Ermeniler toprak talebinden vazgeçmiştir.
• Doğu Cephesi kapandı. Ve buradaki birlikler batı cephesine kaydırıldı.
• TBMM’nin ilk sıyası ve askeri başarısıdır.
• Sevr Antlaşmasının kendisine verdiği haklardan vazgeçen ilk devlet Ermenistan olmuştur.

Gümrü Antlaşması ile Doğu sınırımız tamamen çözülmedi. Çünkü Gümrü Antlaşmasından 2 gün sonra (5 Aralık 1920) Rus ordusu Ermenistan‟ı işgal etmiştir. Ancak bu antlaşma Kars Antlaşmasının temelini oluşturmuştur.

Batum Antlaşması 23 Şubat 1921

• TBMM ile Gürcistan arasında yapıldı.
• Artvin ve Batum çevresi TBMM’ye bırakıldı.
• Bu antlaşmalardan kısa bir süre sonra Ermenistan ve Gürcistan Sovyet Rusya’nın egemenliğine girdi.
• Bu antlaşmaların yerine daha sonra Moskova ve Kars antlaşmaları imzalandı.